ચૌધરી રઘુવીર દલસિંહ, ‘લોકાયતસૂરિ’, ‘વૈશાખનંદન’ (૫-૨-૧૯૩૮) : કવિ, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર, નાટ્યકાર, ચરિત્રકાર, વિવેચક, જન્મ બાપુપુરામાં. પ્રાથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ માણસામાં. ૧૯૬૦ માં હિંદી વિષય સાથે બી.એ. માં પ્રથમ વર્ગમાં પ્રથમ આવી અધ્યાપનકાર્યનો આરંભ. ૧૯૬૨ માં એમ.એ. ૧૯૭૯ માં હિંદી-ગુજરાતી ધાતુકોશ વિષય પર પીએચ.ડી. બી.ડી. આર્ટ્સ કૉલેજ, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ અને હ.કા. આર્ટ્સ કૉલેજ, અમદાવાદમાં લાંબો સમય અધ્યાપન. ૧૯૭૭ થી ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભાષાસાહિત્યભવનમાં હિંદીના અધ્યાપક. ૧૯૬૫માં કુમારચંદ્રક, ૧૯૭૫ માં રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક અને ૧૯૭૭ માં સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હીનો પુરસ્કાર તેમ જ ઉમા-સ્નેહરશ્મિ પારિતોષિક.
આ લેખક નવલકથાકાર તરીકે સવિશેષ પ્રતિષ્ઠિત છે. એમણે નવલકથાસ્વરૂપની શક્યતાઓને સારી પેઠે તપાસી છે, એટલે જ એમની પાસેથી મોટી સંખ્યામાં અને વસ્તુ તથા રચનારીતિનું વૈવિધ્ય ધરાવતી કૃતિઓ મળી છે. ‘પૂર્વરાગ’ (૧૯૬૪) એમની પહેલી નવલકથા છે, જેને એમણે સમયાંતરે ‘પરસ્પર’ (૧૯૬૯) અને ‘પ્રેમઅંશ’ (૧૯૮૨) રૂપે આગળ ચલાવી છે; એ રીતે આ કથા વ્યક્તિથી સમાજ કે સ્નેહથી સંસ્કૃતિ સુધી વિસ્તરે છે. એમની બીજી નવલકથા ‘અમૃતા’ (૧૯૬૫) સીમાચિહ્નરૂપ લેખાયેલી છે; એમાં વૈયક્તિક મૂલ્યોને અસ્તિત્વવાદી તેમ જ ભારતીય દર્શનના પ્રકાશમાં અભિવ્યક્તિ મળી છે. અલબત્ત, પાત્રોના સંવેદનના સંદર્ભમાં ‘પૂર્વરાગ’માં વાસરીનો આધાર લેતી પ્રથમ પુરુષ પ્રયોગરીતિ યોજાઈ હતી, તો ‘અમૃતા’ માં આંતરચેતનાપ્રવાહ, સ્વપ્ન, વ્યાખ્યાન-એમ એકાધિક કથનરીતિઓનો અને સમય કે પાત્રોની વિભિન્ન સ્થિતિઓનો પ્રયોગ થયેલો છે. એમની નવલકથાઓમાં માનવસંબંધની-ખાસ કરીને સ્ત્રીપુરુષસંબંધની-સંકુલતાનું આલેખન ધ્યાન ખેંચે છે. ‘આવરણ’(૧૯૬૬) અને ‘શ્રાવણ રાતે’ (૧૯૭૭) તથા લઘુનવલો ‘તેડાગર’ (૧૯૬૮) અને ‘બાકી જિંદગી’ (૧૯૮૨) આ વિષય પર જ મંડાયેલી છે. ‘આવરણ’માં સ્થળકાળનો વિશિષ્ટ વિનિયોગ, ‘તેડાગર’માં વસ્તુના સ્વતંત્ર ઘટકોનું આયોજન અને ‘બાકી જિંદગી’માં પાત્રોની સ્મૃતિમાં કેન્દ્રસ્થ ચરિત્રને ક્રમશઃ ઉપસાવતી ટેકનિક જેવા વિશેષો અસરકારક નીવડ્યા છે. ‘વેણુવત્સલા’ (૧૯૭૨) તથ્યમૂલક મનોવૈજ્ઞાનિક નવલકથા છે. વિચાર અને સંવેદન વચ્ચે કશાય વિરોધ વિના અસ્તિત્વનો પ્રશ્ન એ છેડે છે. આંતરચેતનાપ્રવાહની નિરૂપણરીતિનો એમાં અસરકારક પ્રયોગ થયો છે. વ્યંગ અને વિનોદનાં ત¥વો લેખકની અભિવ્યક્તિનું આગળ પડતું અંગ છે. શિક્ષણક્ષેત્રની વરવી બાજુ પ્રગટ કરતી ‘એકલવ્ય’ (૧૯૬૭) અને ગ્રામસમાજના પ્રપંચોનું નિરૂપણ કરતી ‘પંચપુરાણ’(૧૯૮૧) નવલકથાઓમાં આ ત¥વો મુખ્ય ઓજાર તરીકે વપરાયાં છે. ‘વચલું ફળિયું’ (૧૯૮૩) પણ ગ્રામસમાજની નવલકથા છે. ‘ઉપરવાસ’ ‘સહવાસ’ -‘અંતરવાસ’ (૧૯૭૫) બૃહત્કથામાં સ્વાતંત્રય પછીની પચીશીમાં સામાજિક, આર્થિક, રાજ્કીય પરિવેશ સાથે ગ્રામસમાજમાં થયેલા-થતા પરિવર્તનનું પાત્રોનાં સંવેદનોના સંદર્ભમાં આલેખન થયેલું છે. બીજી આવૃત્તિ વખતે લેખકે એમાં કરેલા ફેરફાર એમની સર્જક તરીકેની નિસબતનું સૂચન કરે છે. આ કથાત્રયી તેમ જ લઘુનવલ ‘લાગણી’(૧૯૭૬) પણ સ્પષ્ટ કરે છે કે આ લેખક પોતાની કથાઓમાં સામાજિક સંદર્ભ સાચવતા હોવા છતાં એની પરિણતિ માનવીય સંવેદનમાં થાય છે. ઐતિહાસિક પરિવેશમાં કલાકારના મનોજગતને વર્ણવતી ઐતિહાસિક નવલકથા ‘રુદ્ર-મહાલય’ (૧૯૭૮), વિશિષ્ટ સામાજિક નવલકથા ‘કંડકટર’ (૧૯૮૦) અને ત્યાર પછી ‘ગોકુળ’, ‘મથુરા’, ‘દ્વારકા’ (૧૯૮૬), ‘મનોરથ’ (૧૯૮૬), ‘ઈચ્છાવર’ (૧૯૮૭), ‘અંતર’ (૧૯૮૮) અને ‘લાવણ્ય’ (૧૯૮૯) નવલકથાઓ પણ એમણે લખી છે.
‘આકસ્મિક સ્પર્શ’ (૧૯૬૬), ‘ગેરસમજ’ (૧૯૬૮), ‘બહાર કોઈ છે’ (૧૯૭૨), ‘નંદીઘર’ (૧૯૭૭) અને ‘અતિથિગૃહ’ (૧૯૮૮) એમના વાર્તાસંગ્રહો છે. ‘બહાર કોઈ છે’ અને ‘નંદીઘર’ માંથી કેટલીક વાર્તાઓ ચૂંટીને ‘ગેરસમજ’ નામે સંકલિત આવૃત્તિ ૧૯૮૩ માં પ્રગટ થયેલી છે. ‘પૂર્ણ સત્ય’, ‘ચિતા’, ‘તમ્મર’, ‘પક્ષ-ઘાત’, ‘એક સુખી કુટુંબની વાત’, ‘સાંકળ’, ‘પોટકું’, ‘નષ્ટજાતક’ વગેરે એમની યાદગાર વાર્તાઓ છે. એમની વાર્તાઓમાં રચનારીતિનું વૈવિધ્ય સારા પ્રમાણમાં છે; પણ એમાં કેન્દ્રવર્તી તત્ત્વ છે ચરિત્રગત સંવંદન. ક્યારેક એ જાગતિક સંદર્ભમાં વ્યક્ત થાય છે, તો ક્યારેક ઊંડી સમજમાંથી પ્રગટ થાય છે. એને માટે કોઈ એક વાર્તામાં એક ભાવસ્થિતિ, તો કોઈ અન્ય વાર્તામાં વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિનું અવલંબન હોય છે. ક્યારેક સમકાલીન સામાજિક યા રાજ્કીય ઘટના કે પ્રવૃત્તિનો સંદર્ભ લઈને પણ તેઓ આવું પરિણામ સરજે છે. ‘રાજકુમારી’ કે ‘નષ્ટજાતક’ જેવી લઘુકથાથી માંડીને ‘લાંબી ટૂંકીવાર્તા’ સુધીનું સ્વરૂપવૈવિધ્ય અહીં છે. વાર્તાના રૂપવિધાનમાં પ્રતીક, કલ્પન જેવાં ઉપકરણો પ્રયોજીને તેઓ ‘અર્થ’ ની શક્યતાઓને વિસ્તારે છે. ખપલાધ્યું કાવ્યતત્વ અહીં ઉપકારક નીવડે છે. તળપદી તેમ જ શિષ્ટ ભાષાનું સૌંદર્ય જુદી જુદી વાર્તાઓમાં અનુભવાય છે, સાથે જ પ્રતીત થાય છે એની કાર્યસાધકતા પણ. વર્ણનની જેમ સંવાદ પણ વાતાવરણ રચવામાં સહાયભૂત થાય છે.
એમના ‘તમસા’ (૧૯૬૭; સંવ.આ.૧૯૭૨) અને ‘વહેતાં વૃક્ષ પવનમાં’ (૧૯૮૪) કાવ્યસંગ્રહોમાં છાંદળે છે. વળી, જૂની માન્યતાઓ અને અંધશ્રદ્ધાઓને લઈને જીવન ગુજારતાં જૂની પેઢીનાં પાત્રો સામે નવા વિચારો, નવી લાગણીઓ અને નવી સભાનતા ધરાવતાં તરુણપાત્રો આ કથામાં આગવો પરિપ્રેક્ષ્ય રચી આપે છે. સર્જક પાસે વતનના લોકજીવનનો વિશાળ અનુભવ હોવાથી ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકૃતિવાળાં પાત્રોનું ભાતીગળ વિશ્વ એ ઊભું કરી શકયા છે; અલબત્ત કેવળ દસ્તાવેજી દ્રષ્ટિએ સ્થાન પામેલી અનેક વિગતો જિવાતા જીવનને અહીં સપાટીએ જ સ્પર્શે છે, તેમ જ કથામાં સ્થાન પામેલાં મુખ્ય-ગૌણ સર્વ વૃત્તાંતોનું સંકલન પણ શિથિલ રહી જવા પામ્યું છે, એ તેની ચોક્કસ મર્યાદાઓ છે. અલબત્ત, સમયના પ્રભાવને સભાનપણે ઝીલવા મથતી આ સમાજકથા એકંદરે પ્રભાવક છે.
-પ્રમોદકુમાર પટેલ
તમસા (૧૯૬૭; સંવ.આ.૧૯૭૨) : આછંદસ, સંસ્કૃત વૃત્તો, માત્રામેળ છંદો, દીર્ધકાવ્યો, મુક્તકો, ગીત, ગઝલ, એવું સ્વરૂપ વૈવિધ્ય ધરાવતો રઘુવીર ચૌધરીનો કાવ્યસંગ્રહ. વેદના આ કાવ્યોનો મુખ્ય ભાવ છે. એ વેદના કેન્દ્ર ગુમાવી બેઠેલા મનુષ્ય માટેની, તરડાતા જતા માનવ-સંબંધો માટેની છે; તેમ નગરજીવનના વિકાસની સાથેસાથ થતા સાંસ્કૃતિક વિચ્છેદને કારણે પણ છે. ‘મને કેમ ના વાર્યો ?’ ‘ઇતિહાસ’, ‘ચીલો’ આદિ આનાં દ્રષ્ટાંતો છે. આ વેદના કવિમાં હતાશાને બદલે શ્રદ્ધા અને સાહસ પ્રેરે છે, તો ક્યારેક એ કટાક્ષરૂપે પણ વ્યક્ત થાય છે. અનેક જગ્યાએ સંવેદન ચિંતનમાં રૂપાંતરિત થઈ પુનઃ સંવેદનરૂપે પમાય છે. પુરાકલ્પનો અને ઐતિહાસિક સંદર્ભો પણ એમાં મદદે આવે છે. સુગ્રથિત કલ્પનોનું સંયોજન તથા પ્રશિષ્ટ અને અભિજાત સંસ્કારોથી યુક્ત પદાવલિ પણ એનો વિશેષ છે.
-ધીરેન્દ્ર મહેતા
ડીમલાઈટ (૧૯૭૩) : રઘુવીર ચૌધરીનો એકાંકીસંગ્રહ. એમાંનાં પાંચ એકાંકીઓમાં બોલચાલની ભાષાની નજીક જવાનો પુરુષાર્થ, તત્કાલીન સામાજિક વાસ્તવને ઉપસાવવાની મથામણ અને સંવાદોને જીવંત રીતે સાંકળી લેતું કટાક્ષનું ઘટનબળ આગળ તરી આવે એવાં છે. ‘ડીમલાઈટ’ અને ‘ઢોલ’ એકાંકીઓ વિશેષ નોંધપાત્ર છે.
-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા
સહરાની ભવ્યતા (૧૯૮૦) : રઘુવીર ચૌધરીએ કરેલાં રેખાચિત્રોનો સંગ્રહ. મૂળે ‘ગ્રંથ’ માં ‘તસ્વીર’ શ્રેણી હેઠળ ઉમાશંકર જોશી અને જયંતી દલાલ વિશે લખેલું. ત્યાર પછી પ્રસંગોપાત્ત અને ચાહીને જે વ્યક્તિચિત્રો થયાં તે સર્વને અહીં એકસૂત્રે બાંધનારું કોઈ તત્ત્વ હોય તો તે લેખકની સર્જકવ્યક્તિત્વોને ઝીલવાની વિલક્ષણ દ્રષ્ટિ છે. અંગતતાની સાથે ભળેલો લેખકનો વ્યંગ કે નર્મનો કાકુ કલાકારોની દુનિયામાં ડોકિયું કરાવી એની નકારાત્મક સમૃદ્ધિને અને જગતના ઉધારપાસાના સંવેદનને સરસ ઉઠાવ આપે છે. પન્નાલાલ, સુરેશ જોશી, નિરંજન ભગત, રાવજી, સુન્દરમ્, પ્રિયકાન્ત વગેરેનાં ચિત્રો મર્મીલાં છે.
આ લેખક નવલકથાકાર તરીકે સવિશેષ પ્રતિષ્ઠિત છે. એમણે નવલકથાસ્વરૂપની શક્યતાઓને સારી પેઠે તપાસી છે, એટલે જ એમની પાસેથી મોટી સંખ્યામાં અને વસ્તુ તથા રચનારીતિનું વૈવિધ્ય ધરાવતી કૃતિઓ મળી છે. ‘પૂર્વરાગ’ (૧૯૬૪) એમની પહેલી નવલકથા છે, જેને એમણે સમયાંતરે ‘પરસ્પર’ (૧૯૬૯) અને ‘પ્રેમઅંશ’ (૧૯૮૨) રૂપે આગળ ચલાવી છે; એ રીતે આ કથા વ્યક્તિથી સમાજ કે સ્નેહથી સંસ્કૃતિ સુધી વિસ્તરે છે. એમની બીજી નવલકથા ‘અમૃતા’ (૧૯૬૫) સીમાચિહ્નરૂપ લેખાયેલી છે; એમાં વૈયક્તિક મૂલ્યોને અસ્તિત્વવાદી તેમ જ ભારતીય દર્શનના પ્રકાશમાં અભિવ્યક્તિ મળી છે. અલબત્ત, પાત્રોના સંવેદનના સંદર્ભમાં ‘પૂર્વરાગ’માં વાસરીનો આધાર લેતી પ્રથમ પુરુષ પ્રયોગરીતિ યોજાઈ હતી, તો ‘અમૃતા’ માં આંતરચેતનાપ્રવાહ, સ્વપ્ન, વ્યાખ્યાન-એમ એકાધિક કથનરીતિઓનો અને સમય કે પાત્રોની વિભિન્ન સ્થિતિઓનો પ્રયોગ થયેલો છે. એમની નવલકથાઓમાં માનવસંબંધની-ખાસ કરીને સ્ત્રીપુરુષસંબંધની-સંકુલતાનું આલેખન ધ્યાન ખેંચે છે. ‘આવરણ’(૧૯૬૬) અને ‘શ્રાવણ રાતે’ (૧૯૭૭) તથા લઘુનવલો ‘તેડાગર’ (૧૯૬૮) અને ‘બાકી જિંદગી’ (૧૯૮૨) આ વિષય પર જ મંડાયેલી છે. ‘આવરણ’માં સ્થળકાળનો વિશિષ્ટ વિનિયોગ, ‘તેડાગર’માં વસ્તુના સ્વતંત્ર ઘટકોનું આયોજન અને ‘બાકી જિંદગી’માં પાત્રોની સ્મૃતિમાં કેન્દ્રસ્થ ચરિત્રને ક્રમશઃ ઉપસાવતી ટેકનિક જેવા વિશેષો અસરકારક નીવડ્યા છે. ‘વેણુવત્સલા’ (૧૯૭૨) તથ્યમૂલક મનોવૈજ્ઞાનિક નવલકથા છે. વિચાર અને સંવેદન વચ્ચે કશાય વિરોધ વિના અસ્તિત્વનો પ્રશ્ન એ છેડે છે. આંતરચેતનાપ્રવાહની નિરૂપણરીતિનો એમાં અસરકારક પ્રયોગ થયો છે. વ્યંગ અને વિનોદનાં ત¥વો લેખકની અભિવ્યક્તિનું આગળ પડતું અંગ છે. શિક્ષણક્ષેત્રની વરવી બાજુ પ્રગટ કરતી ‘એકલવ્ય’ (૧૯૬૭) અને ગ્રામસમાજના પ્રપંચોનું નિરૂપણ કરતી ‘પંચપુરાણ’(૧૯૮૧) નવલકથાઓમાં આ ત¥વો મુખ્ય ઓજાર તરીકે વપરાયાં છે. ‘વચલું ફળિયું’ (૧૯૮૩) પણ ગ્રામસમાજની નવલકથા છે. ‘ઉપરવાસ’ ‘સહવાસ’ -‘અંતરવાસ’ (૧૯૭૫) બૃહત્કથામાં સ્વાતંત્રય પછીની પચીશીમાં સામાજિક, આર્થિક, રાજ્કીય પરિવેશ સાથે ગ્રામસમાજમાં થયેલા-થતા પરિવર્તનનું પાત્રોનાં સંવેદનોના સંદર્ભમાં આલેખન થયેલું છે. બીજી આવૃત્તિ વખતે લેખકે એમાં કરેલા ફેરફાર એમની સર્જક તરીકેની નિસબતનું સૂચન કરે છે. આ કથાત્રયી તેમ જ લઘુનવલ ‘લાગણી’(૧૯૭૬) પણ સ્પષ્ટ કરે છે કે આ લેખક પોતાની કથાઓમાં સામાજિક સંદર્ભ સાચવતા હોવા છતાં એની પરિણતિ માનવીય સંવેદનમાં થાય છે. ઐતિહાસિક પરિવેશમાં કલાકારના મનોજગતને વર્ણવતી ઐતિહાસિક નવલકથા ‘રુદ્ર-મહાલય’ (૧૯૭૮), વિશિષ્ટ સામાજિક નવલકથા ‘કંડકટર’ (૧૯૮૦) અને ત્યાર પછી ‘ગોકુળ’, ‘મથુરા’, ‘દ્વારકા’ (૧૯૮૬), ‘મનોરથ’ (૧૯૮૬), ‘ઈચ્છાવર’ (૧૯૮૭), ‘અંતર’ (૧૯૮૮) અને ‘લાવણ્ય’ (૧૯૮૯) નવલકથાઓ પણ એમણે લખી છે.
‘આકસ્મિક સ્પર્શ’ (૧૯૬૬), ‘ગેરસમજ’ (૧૯૬૮), ‘બહાર કોઈ છે’ (૧૯૭૨), ‘નંદીઘર’ (૧૯૭૭) અને ‘અતિથિગૃહ’ (૧૯૮૮) એમના વાર્તાસંગ્રહો છે. ‘બહાર કોઈ છે’ અને ‘નંદીઘર’ માંથી કેટલીક વાર્તાઓ ચૂંટીને ‘ગેરસમજ’ નામે સંકલિત આવૃત્તિ ૧૯૮૩ માં પ્રગટ થયેલી છે. ‘પૂર્ણ સત્ય’, ‘ચિતા’, ‘તમ્મર’, ‘પક્ષ-ઘાત’, ‘એક સુખી કુટુંબની વાત’, ‘સાંકળ’, ‘પોટકું’, ‘નષ્ટજાતક’ વગેરે એમની યાદગાર વાર્તાઓ છે. એમની વાર્તાઓમાં રચનારીતિનું વૈવિધ્ય સારા પ્રમાણમાં છે; પણ એમાં કેન્દ્રવર્તી તત્ત્વ છે ચરિત્રગત સંવંદન. ક્યારેક એ જાગતિક સંદર્ભમાં વ્યક્ત થાય છે, તો ક્યારેક ઊંડી સમજમાંથી પ્રગટ થાય છે. એને માટે કોઈ એક વાર્તામાં એક ભાવસ્થિતિ, તો કોઈ અન્ય વાર્તામાં વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિનું અવલંબન હોય છે. ક્યારેક સમકાલીન સામાજિક યા રાજ્કીય ઘટના કે પ્રવૃત્તિનો સંદર્ભ લઈને પણ તેઓ આવું પરિણામ સરજે છે. ‘રાજકુમારી’ કે ‘નષ્ટજાતક’ જેવી લઘુકથાથી માંડીને ‘લાંબી ટૂંકીવાર્તા’ સુધીનું સ્વરૂપવૈવિધ્ય અહીં છે. વાર્તાના રૂપવિધાનમાં પ્રતીક, કલ્પન જેવાં ઉપકરણો પ્રયોજીને તેઓ ‘અર્થ’ ની શક્યતાઓને વિસ્તારે છે. ખપલાધ્યું કાવ્યતત્વ અહીં ઉપકારક નીવડે છે. તળપદી તેમ જ શિષ્ટ ભાષાનું સૌંદર્ય જુદી જુદી વાર્તાઓમાં અનુભવાય છે, સાથે જ પ્રતીત થાય છે એની કાર્યસાધકતા પણ. વર્ણનની જેમ સંવાદ પણ વાતાવરણ રચવામાં સહાયભૂત થાય છે.
એમના ‘તમસા’ (૧૯૬૭; સંવ.આ.૧૯૭૨) અને ‘વહેતાં વૃક્ષ પવનમાં’ (૧૯૮૪) કાવ્યસંગ્રહોમાં છાંદળે છે. વળી, જૂની માન્યતાઓ અને અંધશ્રદ્ધાઓને લઈને જીવન ગુજારતાં જૂની પેઢીનાં પાત્રો સામે નવા વિચારો, નવી લાગણીઓ અને નવી સભાનતા ધરાવતાં તરુણપાત્રો આ કથામાં આગવો પરિપ્રેક્ષ્ય રચી આપે છે. સર્જક પાસે વતનના લોકજીવનનો વિશાળ અનુભવ હોવાથી ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકૃતિવાળાં પાત્રોનું ભાતીગળ વિશ્વ એ ઊભું કરી શકયા છે; અલબત્ત કેવળ દસ્તાવેજી દ્રષ્ટિએ સ્થાન પામેલી અનેક વિગતો જિવાતા જીવનને અહીં સપાટીએ જ સ્પર્શે છે, તેમ જ કથામાં સ્થાન પામેલાં મુખ્ય-ગૌણ સર્વ વૃત્તાંતોનું સંકલન પણ શિથિલ રહી જવા પામ્યું છે, એ તેની ચોક્કસ મર્યાદાઓ છે. અલબત્ત, સમયના પ્રભાવને સભાનપણે ઝીલવા મથતી આ સમાજકથા એકંદરે પ્રભાવક છે.
-પ્રમોદકુમાર પટેલ
તમસા (૧૯૬૭; સંવ.આ.૧૯૭૨) : આછંદસ, સંસ્કૃત વૃત્તો, માત્રામેળ છંદો, દીર્ધકાવ્યો, મુક્તકો, ગીત, ગઝલ, એવું સ્વરૂપ વૈવિધ્ય ધરાવતો રઘુવીર ચૌધરીનો કાવ્યસંગ્રહ. વેદના આ કાવ્યોનો મુખ્ય ભાવ છે. એ વેદના કેન્દ્ર ગુમાવી બેઠેલા મનુષ્ય માટેની, તરડાતા જતા માનવ-સંબંધો માટેની છે; તેમ નગરજીવનના વિકાસની સાથેસાથ થતા સાંસ્કૃતિક વિચ્છેદને કારણે પણ છે. ‘મને કેમ ના વાર્યો ?’ ‘ઇતિહાસ’, ‘ચીલો’ આદિ આનાં દ્રષ્ટાંતો છે. આ વેદના કવિમાં હતાશાને બદલે શ્રદ્ધા અને સાહસ પ્રેરે છે, તો ક્યારેક એ કટાક્ષરૂપે પણ વ્યક્ત થાય છે. અનેક જગ્યાએ સંવેદન ચિંતનમાં રૂપાંતરિત થઈ પુનઃ સંવેદનરૂપે પમાય છે. પુરાકલ્પનો અને ઐતિહાસિક સંદર્ભો પણ એમાં મદદે આવે છે. સુગ્રથિત કલ્પનોનું સંયોજન તથા પ્રશિષ્ટ અને અભિજાત સંસ્કારોથી યુક્ત પદાવલિ પણ એનો વિશેષ છે.
-ધીરેન્દ્ર મહેતા
ડીમલાઈટ (૧૯૭૩) : રઘુવીર ચૌધરીનો એકાંકીસંગ્રહ. એમાંનાં પાંચ એકાંકીઓમાં બોલચાલની ભાષાની નજીક જવાનો પુરુષાર્થ, તત્કાલીન સામાજિક વાસ્તવને ઉપસાવવાની મથામણ અને સંવાદોને જીવંત રીતે સાંકળી લેતું કટાક્ષનું ઘટનબળ આગળ તરી આવે એવાં છે. ‘ડીમલાઈટ’ અને ‘ઢોલ’ એકાંકીઓ વિશેષ નોંધપાત્ર છે.
-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા
સહરાની ભવ્યતા (૧૯૮૦) : રઘુવીર ચૌધરીએ કરેલાં રેખાચિત્રોનો સંગ્રહ. મૂળે ‘ગ્રંથ’ માં ‘તસ્વીર’ શ્રેણી હેઠળ ઉમાશંકર જોશી અને જયંતી દલાલ વિશે લખેલું. ત્યાર પછી પ્રસંગોપાત્ત અને ચાહીને જે વ્યક્તિચિત્રો થયાં તે સર્વને અહીં એકસૂત્રે બાંધનારું કોઈ તત્ત્વ હોય તો તે લેખકની સર્જકવ્યક્તિત્વોને ઝીલવાની વિલક્ષણ દ્રષ્ટિ છે. અંગતતાની સાથે ભળેલો લેખકનો વ્યંગ કે નર્મનો કાકુ કલાકારોની દુનિયામાં ડોકિયું કરાવી એની નકારાત્મક સમૃદ્ધિને અને જગતના ઉધારપાસાના સંવેદનને સરસ ઉઠાવ આપે છે. પન્નાલાલ, સુરેશ જોશી, નિરંજન ભગત, રાવજી, સુન્દરમ્, પ્રિયકાન્ત વગેરેનાં ચિત્રો મર્મીલાં છે.
સ-અછાંદસ, ગીતગઝલ સ્વરૂપની રચનાઓ છે. ગદ્યકાવ્યના સ્વરૂપમાં કવિની ઉત્તરોત્તર ગતિ થતી રહી છે. ગદ્યલયના વિવિધ પ્રયોગો એમની બીજા સંગ્રહની રચનાઓમાં વિશેષ છે. નગરસંસસ્કૃતિના વિકાસને કારણે થતો સાંસ્કૃતિક વિચ્છેદ, મનુષ્યની કેન્દ્રચ્યુત સ્થિતિ અને તરડાતા માનવસંબંધોએ જન્માવેલી વેદના એ એમની કવિતાનું પ્રમુખ કથ્ય છે. એમાં સંવેદન અને ચિંતનનું રસાયણ છે; તો કલ્પન-પ્રતીકનું સુગ્રથિત સંયોજન, ઐતિહાસિક સંદર્ભોનો વિનિયોગ અને નૂતન અલંકારવિધાન આદિથી નીપજતું સોંદર્યમંડન પણ છે. પદાવલિ મોટે ભાગે પ્રશિષ્ટ છે, ક્વચિત્ બોલચાલની. ‘મને કેમ ના વાર્યો ?’, ‘ઇતિહાસ’, ‘ચીલો’, ‘રાજસ્થાન’, ‘આ એક નદી’, ‘જુગ જુગના જીવણ’, ‘મીના’ વગેરેમાં સુરેખ કવિ પરિચય મળે છે.
‘અશોકવન’ અને ‘ઝૂલતા મિનારા’ (૧૯૭૦) તથા ‘સિકંદરસાની’ (૧૯૭૯) જેવાં નાટકો તેમ જ ‘ડિમલાઈટ’ (૧૯૭૩) તથા ‘ત્રીજો પુરુષ’ (૧૯૮૨) જેવા એકાંકીસંગ્રહો પણ એમની પાસેથી મળ્યાં છે. માનવજીવનનો જાગતિક સંકેત રચતું વસ્તુ, વ્યક્તિત્વદ્યોતક માર્મિક સંવાદો તથા ભાષા તેમ જ સુરેખ દ્રશ્યરચના જેવા વિશેષો ધરાવતી આ નાટ્યકૃતિઓમાંની કેટલીક રંગમંચ પર ભજવાઈ પણ છે.‘સહરાની ભવ્યતા’ (૧૯૮૦) એમણે આલેખેલાં સારસ્વતોનાં લાક્ષણિક રેખાચિત્રોનો સંચય છે.
એમના ‘અદ્યતન કવિતા’ (૧૯૭૬), ‘વાર્તાવિશેષ’ (૧૯૭૬), ‘ગુજરાતી નવલકથા’ (રાધેશ્યામ શર્મા સાથે, ૧૯૭૨, ૧૯૭૭) જેવા ગ્રંથો સાહિત્યના સ્વરૂપવિશેષો અને કૃતિઓ પરનું વિવેચન આપે છે; તો ‘દર્શકના દેશમાં’ (૧૯૮૦) અને ‘જયંતિ દલાલ’ (૧૯૮૧)માં એમનું તે તે સર્જક પરનું વિવેચન છે. એમની વિવેચનશૈલી આસ્વાદમૂલક છે. એમણે ‘તુલસીદાસ’ નામની પરિચયપુસ્તિકા પણ લખી છે.
એમનાં પ્રકીર્ણ સર્જનોમાં ‘મુક્તાનંદની અક્ષર આરાધના’ (૧૯૮૦) સંતકવિ મુક્તાનંદની કવિતાનું રસદર્શન છે; ‘સ્વામીનારાયણ સંત સાહિત્ય’ (૧૯૮૧) તે સંપ્રદાયના સાહિત્ય-વિવેચનનું સંપાદન છે; તો ‘રંગભર સુંદર શ્યામ રમે’ (૧૯૮૧) તે કવિતાઓની હિંદી કવિતાનો સંચય છે. ‘નરસિંહ મહેતા-આસ્વાદ અને સ્વાધ્યાય’ (૧૯૮૩), ‘જયંતિ દલાલનાં પ્રતિનિધિ એકાંકી’ (બકુલ ત્રિપાઠી, વિનોદ અધ્વર્યુ સાથે, ૧૯૭૧), ‘મેઘાણીની નવલિકાઓ’ (યશવંત શુક્લ, મહેન્દ્ર મેઘાણી સાથે, ૧૯૭૨) એમણે કરેલાં નોંધપાત્ર સંપાદનો છે. વિશ્વનાથ ભટ્ટરચિત ‘પારિભાષિક કોશ’ (સંવ.આ.૧૯૮૬) પણ એમનું સંપાદન-પ્રદાન છે.
-ધીરેન્દ્ર મહેતા
અમૃતા (૧૯૬૫) : રઘુવીર ચૌધરીની પાત્રપ્રધાન કીર્તિદા નવલકથા. ત્રણ સર્ગો અને અઢાર પ્રકરણોમાં વિસ્તરેલી આ કથામાં ત્રણ પાત્રો છેઃ ઉદયન, અમૃતા અને અનિકેત. તેમને વિભિન્ન પરિસ્થિતિમાં મૂકીને તેમની અરસપરસ ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા કે ભાવ-પ્રતિભાવ રૂપે જ કૃતિ વિકસે છે. ત્રણે પાત્રો ઉચ્ચકોટિની બુદ્ધિમત્તા ધરાવે છે, પરંતુ એમનાં દ્રષ્ટિબિન્દુ ભિન્ન છે; એટલું જ નહીં, જીવન પ્રત્યેના વિશિષ્ટ અભિગ્રહો પણ છે, જે તેમની વચ્ચે સૂક્ષ્મ સંઘર્ષ પ્રેરી તેમના સંબંધોમાં સંકુલતા લાવે છે. અમૃતાની વરણી એનું નિમિત્ત બને છે. પરંતુ એ ત્રણેય પાત્રો સ્વાભિમાન, સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ અને આત્મનિર્ણયનો પુરસ્કાર કરનારાં હોઈ આ સંઘર્ષ સ્થૂળ થવાને બદલે સૂક્ષ્મ થતો ગયો છે. એ રીતે ચરિત્રોમાં આવતા મનોગત વળાંકો અને તેમનો વિકાસ કથાને રસપ્રદ બનાવે છે. કથાના આરંભે તેમના વાર્તાલાપોમાં વ્યક્ત થયેલાં તેમનાં દ્રષ્ટિબિન્દુ ઉત્તરોત્તર સંવેદનનું રૂપ પામતાં ગયા છે અને એમાં તીવ્રતા સધાતી ગઈ છે. અંતે સધાતા દ્રષ્ટિબિન્દુઓના સંવાદમાં લેખકની જીવનદ્રષ્ટિનો સંકેત જોઈ શકાય; પરંતુ પ્રભાવ પડે છે, જિદગીને પૂરી નિષ્ઠાથી જીવી ગયેલા ઉદયનના મૃત્યુથી સરજાતા અવકાશનો. ચેતનાપ્રવાહ, સ્મૃતિ, સ્વપ્ન, પુરાકલ્પન જેવી પ્રયુક્તિઓ અને સુબદ્ધ ગદ્ય, તેમ જ સ્થળકાળનાં પ્રમાણભૂત નિરુપણો લેખકની સજ્જતાનો પરિચય આપે છે.
-ધીરેન્દ્ર મહેતા
ઉપરવાસ-સહવાસ-અંતરવાસ (૧૯૭૫) : ત્રણ ભાગમાં વિસ્તરતી પોતાની આ બૃહદ્ કથાને રઘુવીર ચૌધરીએ ‘વતનની આત્મકથા’ તરીકે ઓળખાવી છે. સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ પછીના ગાળામાં જે રીતે નવાં રાજ્કીય, સામાજિક અને આર્થિક પરિબળો આપણે ત્યાં ગતિશીલ થયાં અને તેના પરિણામે વતનના લોકજીવનમાં જે બાહ્ય અને આંતરિક પરિવર્તન આરંભાયું તેની આ દસ્તાવેજી કથા છે. ૧૯૪૭ થી ૧૯૭૨ સુધીનો સમયગાળો લઈ તેમાં ચૂંટણીઓનું રાજકારણ, મહાગુજરાતની ચળવળ અને ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના, સેવાદળ, સરકારી પ્રવૃત્તિ જેવી અનેક ઘટનાઓ લેખકે અહીં રજૂ કરી છે; પણ એક સર્જક લેખે રઘુવીરનો મુખ્ય રસ તો, આ બધાં નવીન પરિબળોએ માનવચારિત્ર્ય પર તેમ જ માનવી-માનવી વચ્ચેના વ્યવહારો અને સંબંધો પર જે રીતની અસરો પાડી છે તેનું સચ્ચાઈભર્યું આલેખન કરવામાં છે. પિયુ ભગત, કરસન મુખી, મગા મનોર, દોલીચા વગેરેની આથમતી પેઢી; નરસંગ, ભીમો, લાલો, જેઠો, કંકુ, વાલી વગેરેની વચલી પેઢી; અને દેવુ, લવજી, હેતી, રમણ, જેમિની વગેરેની તરુણ પેઢી –એમ ત્રણ પેઢીની કથા એમણે સહેતુક રજૂ કરી છે. નરસંગ, દેવુ, રમણ અને લવજી જેવાં અગ્રણી પાત્રોનાં મનોમંથનોમાં કે તેમની મથામણોમાં વિઘટિત થતા સમાજજીવનનું માર્મિક ચિત્ર જોવા મ
‘અશોકવન’ અને ‘ઝૂલતા મિનારા’ (૧૯૭૦) તથા ‘સિકંદરસાની’ (૧૯૭૯) જેવાં નાટકો તેમ જ ‘ડિમલાઈટ’ (૧૯૭૩) તથા ‘ત્રીજો પુરુષ’ (૧૯૮૨) જેવા એકાંકીસંગ્રહો પણ એમની પાસેથી મળ્યાં છે. માનવજીવનનો જાગતિક સંકેત રચતું વસ્તુ, વ્યક્તિત્વદ્યોતક માર્મિક સંવાદો તથા ભાષા તેમ જ સુરેખ દ્રશ્યરચના જેવા વિશેષો ધરાવતી આ નાટ્યકૃતિઓમાંની કેટલીક રંગમંચ પર ભજવાઈ પણ છે.‘સહરાની ભવ્યતા’ (૧૯૮૦) એમણે આલેખેલાં સારસ્વતોનાં લાક્ષણિક રેખાચિત્રોનો સંચય છે.
એમના ‘અદ્યતન કવિતા’ (૧૯૭૬), ‘વાર્તાવિશેષ’ (૧૯૭૬), ‘ગુજરાતી નવલકથા’ (રાધેશ્યામ શર્મા સાથે, ૧૯૭૨, ૧૯૭૭) જેવા ગ્રંથો સાહિત્યના સ્વરૂપવિશેષો અને કૃતિઓ પરનું વિવેચન આપે છે; તો ‘દર્શકના દેશમાં’ (૧૯૮૦) અને ‘જયંતિ દલાલ’ (૧૯૮૧)માં એમનું તે તે સર્જક પરનું વિવેચન છે. એમની વિવેચનશૈલી આસ્વાદમૂલક છે. એમણે ‘તુલસીદાસ’ નામની પરિચયપુસ્તિકા પણ લખી છે.
એમનાં પ્રકીર્ણ સર્જનોમાં ‘મુક્તાનંદની અક્ષર આરાધના’ (૧૯૮૦) સંતકવિ મુક્તાનંદની કવિતાનું રસદર્શન છે; ‘સ્વામીનારાયણ સંત સાહિત્ય’ (૧૯૮૧) તે સંપ્રદાયના સાહિત્ય-વિવેચનનું સંપાદન છે; તો ‘રંગભર સુંદર શ્યામ રમે’ (૧૯૮૧) તે કવિતાઓની હિંદી કવિતાનો સંચય છે. ‘નરસિંહ મહેતા-આસ્વાદ અને સ્વાધ્યાય’ (૧૯૮૩), ‘જયંતિ દલાલનાં પ્રતિનિધિ એકાંકી’ (બકુલ ત્રિપાઠી, વિનોદ અધ્વર્યુ સાથે, ૧૯૭૧), ‘મેઘાણીની નવલિકાઓ’ (યશવંત શુક્લ, મહેન્દ્ર મેઘાણી સાથે, ૧૯૭૨) એમણે કરેલાં નોંધપાત્ર સંપાદનો છે. વિશ્વનાથ ભટ્ટરચિત ‘પારિભાષિક કોશ’ (સંવ.આ.૧૯૮૬) પણ એમનું સંપાદન-પ્રદાન છે.
-ધીરેન્દ્ર મહેતા
અમૃતા (૧૯૬૫) : રઘુવીર ચૌધરીની પાત્રપ્રધાન કીર્તિદા નવલકથા. ત્રણ સર્ગો અને અઢાર પ્રકરણોમાં વિસ્તરેલી આ કથામાં ત્રણ પાત્રો છેઃ ઉદયન, અમૃતા અને અનિકેત. તેમને વિભિન્ન પરિસ્થિતિમાં મૂકીને તેમની અરસપરસ ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા કે ભાવ-પ્રતિભાવ રૂપે જ કૃતિ વિકસે છે. ત્રણે પાત્રો ઉચ્ચકોટિની બુદ્ધિમત્તા ધરાવે છે, પરંતુ એમનાં દ્રષ્ટિબિન્દુ ભિન્ન છે; એટલું જ નહીં, જીવન પ્રત્યેના વિશિષ્ટ અભિગ્રહો પણ છે, જે તેમની વચ્ચે સૂક્ષ્મ સંઘર્ષ પ્રેરી તેમના સંબંધોમાં સંકુલતા લાવે છે. અમૃતાની વરણી એનું નિમિત્ત બને છે. પરંતુ એ ત્રણેય પાત્રો સ્વાભિમાન, સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ અને આત્મનિર્ણયનો પુરસ્કાર કરનારાં હોઈ આ સંઘર્ષ સ્થૂળ થવાને બદલે સૂક્ષ્મ થતો ગયો છે. એ રીતે ચરિત્રોમાં આવતા મનોગત વળાંકો અને તેમનો વિકાસ કથાને રસપ્રદ બનાવે છે. કથાના આરંભે તેમના વાર્તાલાપોમાં વ્યક્ત થયેલાં તેમનાં દ્રષ્ટિબિન્દુ ઉત્તરોત્તર સંવેદનનું રૂપ પામતાં ગયા છે અને એમાં તીવ્રતા સધાતી ગઈ છે. અંતે સધાતા દ્રષ્ટિબિન્દુઓના સંવાદમાં લેખકની જીવનદ્રષ્ટિનો સંકેત જોઈ શકાય; પરંતુ પ્રભાવ પડે છે, જિદગીને પૂરી નિષ્ઠાથી જીવી ગયેલા ઉદયનના મૃત્યુથી સરજાતા અવકાશનો. ચેતનાપ્રવાહ, સ્મૃતિ, સ્વપ્ન, પુરાકલ્પન જેવી પ્રયુક્તિઓ અને સુબદ્ધ ગદ્ય, તેમ જ સ્થળકાળનાં પ્રમાણભૂત નિરુપણો લેખકની સજ્જતાનો પરિચય આપે છે.
-ધીરેન્દ્ર મહેતા
ઉપરવાસ-સહવાસ-અંતરવાસ (૧૯૭૫) : ત્રણ ભાગમાં વિસ્તરતી પોતાની આ બૃહદ્ કથાને રઘુવીર ચૌધરીએ ‘વતનની આત્મકથા’ તરીકે ઓળખાવી છે. સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ પછીના ગાળામાં જે રીતે નવાં રાજ્કીય, સામાજિક અને આર્થિક પરિબળો આપણે ત્યાં ગતિશીલ થયાં અને તેના પરિણામે વતનના લોકજીવનમાં જે બાહ્ય અને આંતરિક પરિવર્તન આરંભાયું તેની આ દસ્તાવેજી કથા છે. ૧૯૪૭ થી ૧૯૭૨ સુધીનો સમયગાળો લઈ તેમાં ચૂંટણીઓનું રાજકારણ, મહાગુજરાતની ચળવળ અને ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના, સેવાદળ, સરકારી પ્રવૃત્તિ જેવી અનેક ઘટનાઓ લેખકે અહીં રજૂ કરી છે; પણ એક સર્જક લેખે રઘુવીરનો મુખ્ય રસ તો, આ બધાં નવીન પરિબળોએ માનવચારિત્ર્ય પર તેમ જ માનવી-માનવી વચ્ચેના વ્યવહારો અને સંબંધો પર જે રીતની અસરો પાડી છે તેનું સચ્ચાઈભર્યું આલેખન કરવામાં છે. પિયુ ભગત, કરસન મુખી, મગા મનોર, દોલીચા વગેરેની આથમતી પેઢી; નરસંગ, ભીમો, લાલો, જેઠો, કંકુ, વાલી વગેરેની વચલી પેઢી; અને દેવુ, લવજી, હેતી, રમણ, જેમિની વગેરેની તરુણ પેઢી –એમ ત્રણ પેઢીની કથા એમણે સહેતુક રજૂ કરી છે. નરસંગ, દેવુ, રમણ અને લવજી જેવાં અગ્રણી પાત્રોનાં મનોમંથનોમાં કે તેમની મથામણોમાં વિઘટિત થતા સમાજજીવનનું માર્મિક ચિત્ર જોવા મ
No comments:
Post a Comment